حفظ فشرده قرآن در خردسالی، آری یا خیر؟/ محاسن و معایب روش‌های آموزشی
با وجود تأکید بر حفظ قرآن در سنین خردسالی، برخی کارشناسان هنوز بر ضرورت آموزش‌های قرآنی ویژه این گروه سنی، اختلاف نظر دارند؛ از این‌رو در گفت‌وگو با کارشناسان نگاهی به مسئله حفظ در خردسالی و معایب و محاسن روش‌های آموزشی می‌اندازیم.
ضرورت آموزش قرآن و مفاهیم قرآنی در یک جامعه اسلامی امری اجتناب‌ناپذیر است که در این میان با توجه به حدیثی از پیامبر اکرم(ص) که فرموده‌اند: «مَثَل الّذی یَتَعَلَّم فی صِغره کالنَّقْشِ فِی الْحَجَرِ؛ مَثَل آن کس که در کودکی به فراگیری مطالب پردازد، همانند حکاکی بر سنگ است». بحث آموزش قرآن و مفاهیم قرآنی به خردسالان نیز از اهمیت خاصی برخوردار می‌شود، البته با توجه به ضرورت آموزش‌های قرآنی هر چند به صورت محدود برای خردسالان، مراکز آموزشی رسمی و غیررسمی کشور به این امر پرداخته و بحث آموزش قرآن به خردسالان را همانند آموزش به سایر اقشار جامعه در دستور کار خود قرار داده‌اند.
در حالی که بر اساس حدیثی از امام جعفرصادق(ع) که فرموده‌اند: «دَعْ اِبْنَکَ یَلْعَبْ سبعَ سنین و یُؤَدَّب سَبْعاً و اَلْزِمْهُ نَفْسَکَ سَبْعَ سنینَ؛ فرزند خود را تا هفت سالگی آزاد گذار، تا به بازی بپردازد و در هفت سال پس از آن ادب آموزد و در هفت سال سوم او را با خود همراه کن تا از مشورت با او برخوردار شوی و در کارها از وی کمک بگیری». نباید آموزش‌های سنگین و فشرده‌ای در دوره خردسالی به کودکان عرضه شود، برخی از خانواده‌ها و حتی برخی از موسسات و مراکز قرآنی اصرار دارند که خردسالان را تا قبل از رسیدن به سن هفت سالگی حافظ کل قرآن کنند، غافل از اینکه آموزش سنگین و فشرده برای خردسالان چه آسیب‌هایی در پی خواهد داشت؛ در این میان نظر برخی از کارشناسان و اساتید قرآنی کشورمان را درباره ضرورت و یا عدم ضرورت تربیت حافظان قرآن خردسال جویا شدیم که در این گزارش می‌خوانید.
حفظ قرآن خردسالان در موسسات قرآنی بیشتر جنبه کسب درآمد دارد
حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا شاه‌فضل، حافظ کل قرآن کریم با بیان اینکه با حفظ خردسالان مخالف هستم، می‌گوید: بحث حفظ قرآن در موسسات قرآنی بیشتر جنبه کسب درآمد دارد و موسساتی که به حفظ قرآن برای خردسالان می‌پردازند، بدون هیچ آگاهی و اطلاعی از عواقب حفظ اجزاء قرآن در سنین چهار یا پنج سالگی و تنها برای کسب درآمد به تربیت حافظان خردسالان می‌پردازند.
این حافظ کل قرآن معتقد است: حفظ قرآن در سنین خردسالی آسیب‌های زیادی را به همراه خواهد داشت؛ حتی گاهی اوقات مشاهده می‌شود، خردسالانی که در سنین کم به حفظ اجزاء قرآن پرداخته‌اند، به دلیل آموزش‌های زودهنگام و روش‌های آموزشی غیرصحیح در نوجوانی و بزرگسالالی از قرآن زده می‌شوند و تمامی محفوظات خود را نیز از یاد می‌برند.
آموزش‌های مشکل از جمله حفظ قرآن نباید در سنین خردسالی انجام شود
وی ادامه می‌دهد: بسیاری از روان‌شناسان بر این عقیده‌اند که نباید آموزش‌های مشکل از جمله آموزش حفظ قرآن در دوران خردسالی انجام شود؛ حفظ قرآن از جمله آموزش‌های مشکل برای خردسالان تلقی می‌شود و به این دلیل که برای آنان سنگین است، در اکثر موارد موجب زدگی بچه‌ها از قرآن می‌شود و به همین دلیل موسسات قرآنی باید به این نکته توجه داشته باشند که نباید در کلاس‌های آموزشی خود بحث حفظ قرآن و حتی روخوانی قرآن را قبل از شروع مقطع دبستان داشته باشند.
دوران خردسالی زمان مناسبی برای ورود به بحث حفظ قرآن نیست
مهدی عباسی، حافظ کل قرآن کریم نیز درباره حفظ قرآن در سنین خردسالی می‌گوید: دوران خردسالی زمان مناسبی برای ورود بچه‌ها به بحث حفظ قرآن نیست، زیرا یکی از شرایطی که حافظان قرآن باید داشته باشند، توانایی کامل در روخوانی و روان‌خوانی قرآن است و باید بتواند قرآن را به صورت صحیح روخوانی کند؛ اما از آن جایی که خردسالان در سنین چهار یا پنج سالگی هنوز سواد خواندن و نوشتن ندارند، نیازی نیست که به صورت حرفه‌ای وارد مقوله حفظ قرآن شوند.
بچه‌ها در سنین خردسالی، سوره‌های کوچک قرآن را حفظ کنند
عباسی با اشاره به علاقه برخی پدران و مادران برای حفظ قرآن از سوی فرزندانشان، عنوان می‌کند: توصیه‌‌ام به خانواده‌‌هایی که قصد دارند فرزندان خود را سر کلاس‌های حفظ قرآن بنشانند، این است که کمک کنند تا بچه‌ها در سنین خردسالی، سوره‌های کوچک و انتهایی قرآن را که کوتاه‌تر هستند، حفظ کنند.
خردسالان دستخوش غفلت و فراموشی شده‌اند
همچنین، محمدحسین بهبودی، کارشناس قرآنی می‌گوید: متأسفانه با وجود روایات و احادیثی که درباره اهمیت سنین خردسالی و آموزش در این سنین وجود دارد، اما این قشر مظلوم، دستخوش غفلت و فراموشی شده و اکثر صحبت‌هایی که درباره آموزش به خردسالان بیان می‌شود، به طور عمده در حد شعار است و هیچ حمایت خاصی برای خردسالان در این سنین وجود ندارد.
آموزش قرآن در سنین خردسالی امری توصیه شده است
بهبودی برخلاف برخی از کارشناسان که معتقدند حفظ قرآن در سنین خردسالی ضرورتی ندارد، معتقد است: آموزش قرآن در سنین خردسالی امری توصیه شده و قابل اجرا است و پژوهش‌های صورت گرفته در این حوزه، اهمیت این موضوع را کاملاً ثابت کرده و نشان می‌دهد که آموزش قرآن در خردسالی به ویژه در حوزه حفظ قرآن امری ممکن و ضروری است.
یکپارچگی در روش‌های آموزش قرآن به خردسالان دیده نمی‌شود
با وجودی که هنوز کارشناسان قرآنی و اساتید حفظ قرآن در کشور به یک توافق‌نظر درباره ضرورت یا عدم ضرورت آموزش حفظ قرآن به خردسالان نرسیده‌اند، اما مشاهده می‌کنیم که موسسات قرآنی در سراسر کشور به آموزش قرآن برای خردسالان با استفاده از روش‌های مختلف می‌پردازند و برخلاف آموزش حفظ قرآن به بزرگسالان که عمدتاً روش‌های مشخص و معقولی در سراسر کشور دارد، در حوزه آموزش حفظ قرآن به خردسالان هنوز یک اتحاد، یکپارچگی و همبستگی در روش‌های آموزش حفظ قرآن دیده نمی‌شود و هر کدام از موسسات قرآنی روش مورد قبول خود را در حفظ قرآن خردسالان دنبال می‌کنند.
حسین بهبودی، مدیر امور موسسات سازمان داالقرآن‌الکریم درباره نحوه آموزش قرآن به خردسالان می‌گوید: در آموزش قرآن به خردسالان باید اصول خاصی را مورد توجه قرار دهیم؛ یکی از اصولی که باید در بحث آموزش قرآن به خردسالان به ویژه حفظ قرآن مورد توجه قرار گیرد، توجه به آیات موضوعی قرآن با محوریت آیات اخلاقی و تربیتی متناسب با گروه سنی خردسال بوده که لازم است در ابتدای آموزش حفظ به خردسالان، آیات موضوعی را مورد توجه قرار داده و از خردسالان بخواهیم که آیات کوتاه و قابل درک را حفظ کنند.
آموزش‌های قرآنی برای خردسالان فاقد هرگونه جبر باشد
این کارشناس قرآنی ادامه می‌دهد: یکی از اصول دیگری که لازم است در حفظ خردسالان مورد توجه قرار گیرد، این است که آموزش‌های قرآنی برای کودکان و حفظ آیات از سوی آنها باید فاقد هر گونه جبر و اکراه باشد و در این میان لازم است که همواره متناسب با ویژگی‌های رشدی کودک، برنامه‌های شاد و با نشاطی را برای آنان اجرا کنیم.
توانایی فردی خردسالان در حفظ قرآن مورد توجه قرار گیرد
بهبودی اضافه می‌کند: در حفظ قرآن از سوی خردسالان نباید به کمیت توجه داشت و برای همه خردسالان با هر سطح توانایی و استعداد یک نسخه پیچید، بلکه برای استفاده از روش‌های آموزشی و تربیت حافظان خردسال باید به شرایط فرهنگی و ویژگی‌های ذهنی خردسالان توجه داشته باشیم و اگر بنا است که کودکی برای حفظ کل قرآن آماده شود، باید توانایی و قابلیت فردی این کار را داشته باشد و با توجه به ویژگی‌های آن فرد از روش‌های خاصی برای حفظ قرآن استفاده شود.
حفظ قرآن برای خردسالان از قصارالسور آغاز شود
همچنین، حسن رجبی، حافظ کل قرآن کریم و از اساتید حفظ قرآن درباره روش‌های کاربردی برای تربیت حافظان خردسال می‌گوید: حفظ قرآن به ویژه برای کودکان و خردسالان بهتر است که از قصارالسور و جزء ۳۰ قرآن آغاز شود و ترجیحاً در آغاز حفظ سوره‌های کوچک و سپس حفظ سوره‌های بزرگ‌تر دنبال شود.
این حافظ قرآن ادامه می‌دهد: حفظ قرآن برای خردسالان باید آهسته و پیوسته دنبال شود؛ به طور مثال در ابتدا می‌توان هر دو یا سه روز، حفظ یک سوره از قرآن یا هفته‌ای دو سوره از قصارالسور با خردسالان کار شود که پدر و مادر نقش مهمی در این میان داشته و باید بتوانند به صورت گفتمان با فرزندان خود کار کنند و در این میان از لوح‌های فشرده ترتیل اساتید مصری و ایرانی نیز استفاده کنند تا یک تلاوت صحیح داشته باشند.
با روش ایما و اشاره موافق نیستم
این حافظ کل قرآن با اشاره به روش‌هایی که از سوی موسسات قرآنی برای حفظ خردسالان مورد استفاده قرار می‌گیرد، اضافه می‌کند: با روش ایما و اشاره که یک روش ابداعی است، به هیچ عنوان موافق نیستم، زیرا این روش یک روش کاربردی نبوده و در هیچ جایی هم مکتوب نشده است و این روش کاملاً ابداعی است که به هیچ عنوان برای آموزش حفظ خردسالان مناسب نبوده و موسسات قرآنی نباید از این روش استفاده کنند.
روش ایما و اشاره در هیچ جای دنیا شناخته شده نیست
رجبی ادامه می‌دهد: در آموزش به ناشنوایان یک علائم و نشانه‌هایی مورد استفاده قرار می‌گیرند که به عنوان نشانه‌های بین‌المللی در جهان شناخته شده هستند و تمام دنیا از این نشانه‌ها برای ناشنوایان استفاده می‌کند و از طریق این نشانه‌ها افرادی که نمی‌توانند صحبت کنند، دیالوگ می‌گویند و حتی قرآن می‌خوانند، اما علائم و نشانه‌هایی که در روش ایما و اشاره مورد استفاده قرار می‌گیرند، نشانه‌ای ابداعی هستند که در هیچ جای دنیا شناخته شده نیست، اما متاسفانه در برخی از موسسات قرآنی نشر داده شده است و خانواده‌ها به هیچ عنوان نباید فرزندان خود را به یادگیری قرآن با این روش‌ها در برخی موسسات قرآنی بفرستند.
معایب روش ایما و اشاره از محاسن آن بیشتر است
همچنین، معتز آقایی حافظ کل قرآن کریم درباره روش ایما و اشاره که هم‌اکنون از سوی موسسات محدودی در سراسر کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌گوید: هر چند که ممکن است این روش محاسنی داشته باشد، اما معایب آن بیشتر از محاسن آن است و استفاده از این روش هر چند که ممکن است برای بچه‌ها جذابیت داشته باشد، اما آنها را وابسته می‌کند.
این استاد حفظ قرآن ادامه می‌دهد: روش ایما و اشاره برای آموزش حفظ قرآن به خردسالان شیوه مناسبی نبوده و این روش برای بچه‌های سالم نیست، بلکه برای کودکانی که از نظر شنوایی مشکل دارند، مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ بچه‌های عادی که از نظر جسمانی سالم هستند، باید بتوانند قرآن را بدون ایما و اشاره بخوانند.
بهترین روش برای تفهیم معانی آیات قرآن به کودکان «روش اشاره» است
این در حالی است که حجت‌الاسلام والمسلمین طباطبایی، حافظ کل قرآن کریم و ابداع‌کننده روش ایما و اشاره با نگاهی به روش‌های مختلف حفظ قرآن به خردسالان معتقد است، هر چند که بهترین روش حفظ آیات منتخب و سوره‌های کوچک روش «اقراء» است، اما بهترین روش جهت درک و یادگیری معانی و مفاهیم آیات برای کودکان «روش اشاره» یا «روش تصویرسازی خلاق» است و این روش برای تفهیم بهتر معانی آیات قرآن به کودکان به شکلی که کودک با شنیدن الفاظ و عبارات، ابتدا تصویر معنا در ذهنش نقش می‌بندد و سپس با دیدن همان معنا در خارج، عبارات قرآن برای او تداعی می‌شود و به راحتی می‌تواند آن را در گفت‌وگوهای روزمره خود به کار برد؛ این همان ویژگی منحصر به فرد روش اشاره است، یعنی فهم سریع معنا و قدرت بکارگیری عبارات قرآنی برای تذکر دادن به دیگران.
نقدهای موجود درباره روش اشاره ناشی از عدم اطلاع از این روش است
حجت‌الاسلام طباطبایی درباره نقدهای فراوانی که از سوی اساتید و کارشناسان حفظ قرآن نسبت به «روش اشاره» مطرح می‌شود، می‌گوید: نقدهایی که از سوی برخی افراد نسبت به «روش اشاره» طرح می‌شود، ناشی از عدم اطلاع کافی از این روش است؛ برخی تصور می‌کنند روش اشاره روشی برای حفظ قرآن است، اما همان گونه که گفتم روش اشاره روشی برای حفظ قرآن نیست، بلکه در حفظ آیات منتخب روشی برای درک معانی کلمات و عبارات است و در آموزش روخوانی، روشی است برای درک مفاهیم حرکات و علائم و البته شاهد این ادعا این است که در هیچ یک از 400 واحد خردسالان موسسه جامعه‌القرآن در سراسر کشور، حتی یک سوره کوچک با این روش حفظ نمی‌شود، زیرا با تسلط کودکان بر روخوانی قرآن، دیگر نیازی به استفاده از روش اشاره نیست و می‌توان در مراحل بالاتر آموزش از این روش برای تدریس تجوید به نوجوانان و همچنین آموزش نغمات به آنها استفاده کرد.
روش اشاره به زبان‌های زنده دنیا ترجمه و چاپ شده است
وی با بیان اینکه کتاب‌های آموزشی روش اشاره به بسیاری از زبان‌های زنده دنیا ترجمه و چاپ شده است و هم‌اکنون نیز در بسیاری از کشورهای دنیا به عنوان روشی موفق در عرصه آموزش قرآن به کودکان پیش‌دبستانی شناخته و به کار گرفته می‌شود، ادامه می‌دهد: کنار گود نشستن و نقد کردن کار آسانی است، مهم این است که اساتید آستین همت بالا بزنند و وارد عرصه آموزش و تولید محتوا شوند و سبک‌های نوین آموزشی را برای آموزش قرآن به خردسالان ابدا کنند.
